Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 45 (AMM-45) vừa qua tại Campuchia đánh dấu một sự kiện chưa từng có trong lịch sử của Tổ chức này. Có thể thấy ASEAN đang đứng trước thách thức lớn chưa từng có về việc làm thế nào để duy trì được một tiếng nói chung, một sự đoàn kết nhất định trong bối cảnh Bắc Kinh đang có những bước đi đầy toan tính nhằm tăng cường ảnh hưởng của mình tại một khu vực mang tính chiến lược như Đông Nam Á.
Vấn đề biển Đông hiện tại đang là một phép thử đầy thách thức cho mức độ gắn kết giữa các thành viên ASEAN và dường như Trung Quốc đang thành công trong việc phân luồng ý kiến của các quốc gia Đông Nam Á về việc ủng hộ hay không ủng hộ các lập trường của Bắc Kinh.
Khi mà ngay cả trong nội bộ ASEAN cũng không thống nhất được những điểm căn bản trong một bản tuyên bố chung về một vấn đề nóng, thu hút sự quan tâm không chỉ trong khu vực mà còn trên thế giới thì vai trò trung tâm của ASEAN trong việc giải quyết các vấn đề hợp tác vùng, làm trọng tâm trong quá trình hợp tác kinh tế và chính trị của khu vực Đông Nam Á nói riêng và Châu Á - Thái Bình Dương nói chung cũng bị đặt dưới dấu chấm hỏi.
Nhân tố Trung Quốc
Chưa bao giờ "nhân tố Trung Quốc" đóng một vai trò quan trọng như thế đối với ASEAN, từ kinh tế chính trị đến văn hóa xã hội. Với vị trí địa lý tiếp giáp Trung Quốc ở phía Nam cùng lịch sử hàng ngàn năm tương tác qua lại với nhau trong một không gian địa lý đặc biệt, cả ASEAN và Trung Quốc đều coi nhau như các đối tác rất quan trọng, với những đặc điểm riêng. Và tùy vào dấu ấn lịch sử, mà các đặc điểm đó khác biệt tại mỗi nước.
Nhân tố này chia ASEAN làm "2 vùng riêng biệt". Môt khối ASEAN dựa vào đất liền, với các con đường giao thương gắn chặt với Trung Quốc từ xa xưa, những mối dây lịch sử chính trị và hiện tại không có những tranh chấp lớn về lãnh thổ với Bắc Kinh như Myanmar, Lào hay Campuchia. Một khối khác dựa vào biển, nhờ vào biển với những hướng tiếp cận rộng mở và đa dạng hơn, không quá dựa chặt vào Trung Quốc như Indonesia, Singapore hay Philippines.
Ngư dân Philippines tại bãi cạn Scarborough. Ảnh Guardian. |
Còn với vị trí địa chính trị đặc biệt của mình, Việt Nam đang ở vào một tình thế khó xử hơn cả trong "làn ranh" phân chia đó. Vừa là quốc gia đất liền có sự ràng buộc rất lớn với Trung Quốc từ xa xưa, vừa là quốc gia dựa vào biển để đa phương hóa quan hệ đối ngoại và phát triển nền kinh tế của mình.
Tuy nhiên, vai trò của "làn ranh" được tạo ra nhờ địa lý và lịch sử khi cộng hưởng với tình hình căng thẳng hiện tại trên biển Đông đã khiến cho sự khác biệt lợi ích trong ASEAN ngày càng lớn dần lên giữa các quốc gia biển và các quốc gia đất liền.
Trong khi các nước trong khu vực đang cố gắng xúc tiến đến một chuẩn mực chung về hợp nhất cộng đồng ASEAN và thắt chặt hợp tác kinh tế khu vực thì vấn đề biển Đông đã khơi lại vấn đề lợi ích không tương đồng. "Làn ranh" chia rẽ ASEAN trong bối cảnh hiện tại không còn chịu nhiều tác động của địa lý hay lịch sử, mà chính là sự khác biệt về lợi ích giữa các quốc gia.
Lợi ích
Khi hầu hết các nước ASEAN đất liền (trừ Việt Nam) không có tranh chấp với Trung Quốc, đã quen với việc không có nhiều lợi ích từ biển Đông thì việc họ không quá mặn mà trong tranh chấp giữa các thành viên ASEAN khác với Trung Quốc là điều có thể dự đoán. Trong khi đó, các quốc gia ASEAN biển lại đang rất lo lắng vì biển Đông là môi trường nuôi sống họ, cung cấp những nguồn tài nguyên khoáng sản cần thiết, là con đường để phát triển. Sự khác biệt về cách nhìn nhận giữa các bên về lợi ích tại biển Đông chính là mâu thuẫn cốt lõi của ASEAN hiện nay.
Do đó, việc kêu gọi đoàn kết và thống nhất trong ASEAN chẳng qua là xem xét kỹ lợi ích của Trung Quốc mang lại cho từng nước, đồng thời xác định rõ những mất mát nếu có một khi các nước ASEAN khác bị Trung Quốc "chèn ép".
Từ đó so sánh với những lợi ích mà biển Đông đã, đang và sẽ mang lại cho tất cả các nước hiện nay. Biển cả chính là hướng mở quan trọng trong phát triển kinh tế, không chỉ cho hiện tại. Đó là một bộ phận cấu thành cho vị trí địa chiến lược quan trọng mà ASEAN đang có. Vì vậy có thể khẳng định rằng biển Đông chính là "chiếc cần câu cơm" quan trọng không chỉ cho các nước ASEAN biển cả mà với cả những nước nằm sâu trong đất liền, với cả những lợi ích trực tiếp hay gián tiếp.
Nếu các quốc gia ASEAN đất liền không thấy được lợi ích của giao thương biển và phát triển kinh tế khu vực thông qua biển thì ít nhất, cũng phải làm cho họ cảm thấy sẽ mất mát cơ hội phát triển nếu biển Đông bị Trung Quốc độc chiếm. Phải để tất cả thấy được biển Đông là cơ hội duy nhất để các quốc gia ASEAN thoát được sự kiềm tỏa và ràng buộc, ít nhất về mặt kinh tế của Trung Quốc, tiếp cận các cơ hội phát triển của thế giới bên ngoài.
Hơn nữa, nếu Trung Quốc độc chiếm đường thủy lộ trên biển Đông cũng đồng nghĩa với việc các quốc gia ASEAN biển sẽ mất đi rất nhiều lợi ích kinh tế, cũng như sự tự do giao thương và hàng hải quan trọng. Lúc đó cả ASEAN sẽ phụ thuộc vào Trung Quốc còn nhiều hơn cả hiện tại.
Nếu lợi ích không phải lợi ích chung và mất mát không phải cho tất cả thì các quốc gia vẫn sẽ đặt lợi ích của mình lên trên lợi ích chung của cả khối. Khi đó, thì dù có nỗ lực đến mấy thì khối ASEAN cũng sẽ phần nào mất đi tầm quan trọng khu vực do vấn đề cốt lõi về lợi ích trong quan hệ quốc tế không giải quyết được.
Đây là thách thức cho ASEAN trong chặng đường phát triển, nhưng cũng là cơ hội để ASEAN hoàn thiện mình, đặc biệt là khi có sự giúp đỡ nhiệt tình của cộng đồng quốc tế, vốn đang rất bức xúc do các hành động lấn tới của Bắc Kinh. Tìm được một đồng thuận về lợi ích sẽ là chiếc chìa khóa giải mã được những rào cản dẫn đến một ASEAN đoàn kết và thống nhất hơn trước những thách thức sắp tới.